آجودان باشی
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
دوشنبه 16 دی 1398
https://cgie.org.ir/Fa/article/230383/آجودان باشی
سه شنبه 24 تیر 1404
چاپ شده
1
آجودانباشی، (رئیس آجودانها)، اصطلاح و عنوانی نظامی كه در زمان قاجاریان از كشورهای غربی به ایران آمد و یكچند كاربُرد پیدا كرد و بهتدریج از میان رفت. كلمۀ فرانسوی adjudant خود از لاتین adjuvare (یاری كردن) مشتق است كه در 1671م، از اسپانیایی ayudgante به فرانسه و انگلیسی راه یافت و از 1776م رسماً بر افسران جزء كه مستقیماً در خدمت فرماندهان بودند، اطلاق گردید. آدژودان ژنرال از 1790 تا 1800م در فرانسه منصبی رسمی بود؛ آدژودان ماژور در 1883م و آدژودان شف در 1912م وضع گردید. بنابراین آدژودان ـ آن ـ شف كه در برخی دایرةالمعارفها (دانشنامه و جز آن) معادل آجودانباشی قاجاریه دانسته شده است، ظاهراً وجهی ندارد.آجودانها با اینكه دارای درجات عمدۀ نظامی نبودند، چون با فرماندهان رابطهای دائمی داشتند، اهمیت خاصی كسب میكردند و تقریباً وظایف معاونت آنان را بهعهده داشتند. شاید همین معنی، موجب شده است كه میان سالهای 1241-1243ق / 1825-1827م، حسینخان مقدم مراغهای را كه به عباس میرزا در لشكركشیهای شمال ایران یاری فراوان داد، «آجودانباشی» بخوانند.سمت جدید در دیوان قاجار گسترش یافت و به لشكری و كشوری تقسیم شد و در هر 2 بخش، جنبههای شغلی و وظیفهای (القاب مصطلحه) و افتخاری و تشریفاتی (القاب متمحضه) پیدا كرد و گاه به صورت لقب موروثی در آمد.نخستین كسی كه به این مقام رسید، حسینخان مقدم مراغهای (ه م) از سران لشكر محمدشاه قاجار در آذربایجان بود. ظاهراً وی امیری بوده كه در منصب نیابت «امیر نظام» قرار داشته و به اصطلاح جدید، «معاون فرمانده كل قوا» بوده است، اما در سالهای بعد، خاصه در عهد ناصرالدین شاه، بهویژه زمانی كه كامران میرزا به وزارت جنگ منصوب شد، شرح وظایف و شرایط منصب آجودانباشی دگرگونی یافت و تضاد و تداخل وظیفههای درباری و حكومتی و دوگانگی آن (لشكری و كشوری) و گسترش تشریفات در مركز و شهرستانها موجب گردید كه جز در چند مورد، به جنبۀ «متمحضه» این سمت اهمیت بیشتری داده شود.مهمترین كسانی كه در دورۀ قاجار، بعد از حسینخان مقدم مراغهای، لقب آجودانباشی یافتهاند، عبارتند از عزیزخان مكری (سرداركل)، میرزا علیاكبر خان (ریاست اصطبل توپخانۀ مباركه)، حسن خان (امیرالامرا العظام آجودانباشی كل نظام)، علیقلی خان افشار، اللٰهیارخان افشار، حسینخان خلف وی (هر 3 تن سركردۀ فوج سوادكوه، قراول خاصه)، حسن خان خویی، نریمان خان ارمنی و برادرش جهانگیرخان، یار محمدخان و میرزا ملكم خان (اِتا ماژور). اعتمادالسلطنه، پس از ذكر نامهای «سرهنگان خارج از فوج»، بیش از 70 تن از نایبان آجودانباشی را نام میبرد كه 3 تن از آنان، جلالالدین میرزا، یار محمدخان نایب آجودانباشی و علیاكبرخان نایب آجودانباشی به این لقب مشهور بودهاند. نیز پس از ذكر نام «سرهنگان»، از 15 تن نایبان آجودانباشی نام میبرد كه از آن میان میرزا حسین خان نایب اول آجودانباشی شهرت كسب كرده است. همچنین، هنگام ذكر اسامی پارهای از «سرهنگان»، از چند نایب آجودانباشی چون مصطفىخان، میرزامهدی، نصیرخان قزوینی و یوسف خان یاد شده است: با اینهمه وظایف و تكالیف آجودان باشیان و نایبان آنان را به سبب تداخل منصبها و لقبها، و اصولاً به سبب عدم وضوح آنها در دستگاه اداری، نمیتوان به نحو كامل و دقیق بیان كرد.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، روزنامۀ خاطرات، به كوشش ایرج افشار، تهران، امیركبیر، 1345ش، جم ؛ همو، المآثر و الآثار، تهران، 1348ش، ضمیمه، صص 10-12، 14، 17؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوار، 1347-1353ش، 1 / 426 و فهرست؛ دانشنامۀ ایران و اسلام؛ لغتنامه دهخدا.
آذرتاش آذرنوش
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید